भारताची पालटलेली आक्रमक परराष्ट्र नीती

 

प्रस्तावना

दशकानुदशके शांततामय आणि "गुटनिरपेक्ष" धोरणावर विश्वास ठेवणाऱ्या भारताने आता आपल्या परराष्ट्र धोरणात लक्षणीय बदल केले आहेत. 21व्या शतकात विशेषतः 2014 नंतर भारताने "संयम हा दुर्बलतेचा लक्षण नव्हे" हे जगाला दाखवून दिले. आता भारत फक्त प्रतिक्रियावादी नाही, तर गरज पडल्यास आक्रमक, उद्दिष्टपूर्ण व आत्मविश्वासाने भरलेली भूमिका घेतोय.

धोरणातील महत्त्वाचे बदल

१. धोरणात्मक सबलीकरण आणि प्रतिशोधाचे संकेत

उरी (2016) आणि बालाकोट (2019) च्या सर्जिकल स्ट्राइकने भारताने सीमारेषा पार करत दहशतवाद्यांना थेट मारण्याचा निर्णय घेतला. हे आधी "संयम" दाखवणाऱ्या धोरणाच्या उलट होते.

यामुळे भारताने जगाला स्पष्ट संदेश दिला की, भारत आता कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय दबावाखाली झुकणारा देश राहिलेला नाही.

२. चीनच्या विरोधात उभा ठाकलेला भारत

डोकलाम (2017), गलवान (2020) या संघर्षांमध्ये भारताने लष्करी पातळीवर आणि रणनीतीच्या आघाडीवर चीनला रोखले.

QUAD (Quadilateral Security Dialogue) मध्ये अमेरिका, जपान व ऑस्ट्रेलियासोबत भारताचा सक्रिय सहभाग हे चीनविरोधी आघाडीचे संकेत आहेत.

३. 'नेबरहुड फर्स्ट' आणि 'वसुधैव कुटुंबकम्'ची व्याख्या बदलली

पारंपरिक शेजारीप्रेमाची जागा आता रक्षणात्मक हस्तक्षेप आणि कूटनीतिक दबावाने घेतली आहे. नेपाळ, श्रीलंका, मालदीवमध्ये भारताने Soft Power बरोबर Strategic Leverage वापरायला सुरुवात केली आहे.

श्रीलंकेच्या आर्थिक संकटात मदत करताना भारताने चीनपेक्षा वेगळा, पण प्रभावी हस्तक्षेप केला.

नवीन नीतीचे घटक

१. 'Act East' ते 'Act Tough' धोरण

भारत आता दक्षिण-आशियाई, आसियान देशांमध्ये केवळ आर्थिक संबंध न वाढवता सागरी सुरक्षा, संरक्षण भागीदारी आणि पायाभूत सुविधा विकासावर भर देत आहे.

इंडो-पॅसिफिक क्षेत्रात भारताने आपली नौदल उपस्थिती वाढवली आहे.

२. अफगाणिस्तान, रशिया-युक्रेन संघर्षात स्पष्ट धोरण

अफगाणिस्तानातून अमेरिका माघारी गेल्यानंतर भारताने तालिबानशी संवाद सुरू करत प्रामाणिक पण ठाम भूमिका घेतली.

रशिया-युक्रेन युद्धात भारताने आपले स्वतःचे राष्ट्रीय हित केंद्रस्थानी ठेवत, परकीय दबावाला न झुकता, रणनीतिक संतुलन राखले.

परिणाम आणि वैश्विक प्रतिक्रिया

१. भारताचा जागतिक प्रतिष्ठेचा उंचावलेला स्तर

आज भारत G-20, BRICS, SCO यासारख्या संघटनांमध्ये केवळ सहभागी नाही, तर धोरणनिर्मितीत निर्णायक भूमिका बजावतो.

२. संरक्षण क्षेत्रात 'आत्मनिर्भर भारत'चा जोर

परराष्ट्र धोरणात रक्षा निर्यातीचा (Ex: ब्रह्मोस, स्वदेशी ड्रोन, रडार्स) वापर करून भारत आता सामरिक भागीदार निर्माण करत आहे.

३. माहिती युद्धातील पुढाकार

परराष्ट्र नीती ही आता केवळ राजकीय किंवा लष्करी नाही, तर 'नॅरेटिव्ह वॉर' (Information Warfare) चे प्रभावी माध्यमही बनली आहे. भारताने डिजिटल डिप्लोमसी, Cultural Diplomacy द्वारे आपली छबी मजबूत केली आहे.

समारोप

भारताची परराष्ट्र नीती ही आता "संयम + सामर्थ्य + स्पष्टता" या त्रिसूत्रीवर आधारित आहे. उगाच आक्रमक न होता, पण गरज पडल्यास निर्णयक्षम आणि ठाम राहणं, हीच नवी धोरणशैली आहे. नव्या जागतिक व्यवस्थेत भारत फक्त 'विचारांचा नेता' न राहता, कृतीचा योद्धा बनू पाहतोय — हीच बदलती आक्रमक परराष्ट्र नीतीची खरी ओळख आहे.

यामुळे भारताने जगाला स्पष्ट संदेश दिला की, भारत आता कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय दबावाखाली झुकणारा देश राहिलेला नाही.