जम्मू-काश्मीरमध्ये
रविवारी शोध मोहीम राबवणाऱ्या सुरक्षा दलाला मोठं यश मिळालं आहे. अनंतनाग आणि
शोपियानमध्ये सुरक्षा दल आणि दहशतवाद्यांमध्ये झालेल्या चकमकीत आठ दहशतवाद्यांना कंठस्नान
घालण्यात आलं. तर एकाला जिवंत पकडण्यात आलं आहे. तो हिजबुल मुजाहिद्दीनचा दहशतवादी
असल्याचं सांगण्यात येत आहे.
अनंतनाग आणि शोपियानमध्ये दहशतवादी लपून बसल्याची माहिती सुरक्षा दलांना मिळाली होती. त्यानंतर लष्कर, सीआरपीएफ आणि जम्मू-काश्मीर पोलिसांनी अनंतनागमध्ये शोध मोहीम सुरू केली. जम्मू-काश्मीरचे पोलीस महासंचालक एस. पी. वैद यांनी सांगितलं, की 'अनंतनागमधील डायलगाममध्ये एक दहशतवादी मारला गेला. एकाला जिवंत पकडण्यात आलं आहे. मृत दहशतवादी स्थानिक होत आणि पोलीस आणि त्याच्या कुटुंबीयांनी त्याला समजावण्याचा प्रयत्न केला. मात्र तो शरण आला नाही.' तसेच शोपियानमध्ये दोन ठिकाणी चकमकी झाल्या. त्यात सात दहशतवादी मारले गेले. त्यात अनेक दहशतवादी संघटनांचे म्होरके आहेत. द्रागडमध्ये कंठस्नान घातलेल्या दहशतवाद्यांकडे मोठ्या प्रमाणात शस्त्रसाठा होता. तो हस्तगत करण्यात आला आहे.
शोपियानमधील काचदोरामध्ये अद्यापही चकमक सुरूच आहे. तेथे चार ते पाच दहशतवादी लपून बसले आहेत. तसंच काही नागरिकही अडकले आहेत. त्यांना वाचवण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. सुरक्षा दलाकडून शोधमोहीम सुरूच आहे
अनंतनाग आणि शोपियानमध्ये दहशतवादी लपून बसल्याची माहिती सुरक्षा दलांना मिळाली होती. त्यानंतर लष्कर, सीआरपीएफ आणि जम्मू-काश्मीर पोलिसांनी अनंतनागमध्ये शोध मोहीम सुरू केली. जम्मू-काश्मीरचे पोलीस महासंचालक एस. पी. वैद यांनी सांगितलं, की 'अनंतनागमधील डायलगाममध्ये एक दहशतवादी मारला गेला. एकाला जिवंत पकडण्यात आलं आहे. मृत दहशतवादी स्थानिक होत आणि पोलीस आणि त्याच्या कुटुंबीयांनी त्याला समजावण्याचा प्रयत्न केला. मात्र तो शरण आला नाही.' तसेच शोपियानमध्ये दोन ठिकाणी चकमकी झाल्या. त्यात सात दहशतवादी मारले गेले. त्यात अनेक दहशतवादी संघटनांचे म्होरके आहेत. द्रागडमध्ये कंठस्नान घातलेल्या दहशतवाद्यांकडे मोठ्या प्रमाणात शस्त्रसाठा होता. तो हस्तगत करण्यात आला आहे.
शोपियानमधील काचदोरामध्ये अद्यापही चकमक सुरूच आहे. तेथे चार ते पाच दहशतवादी लपून बसले आहेत. तसंच काही नागरिकही अडकले आहेत. त्यांना वाचवण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. सुरक्षा दलाकडून शोधमोहीम सुरूच आहे
भविष्यातले
युद्ध कोणतेही एक सशस्त्र दल स्वबळावर लढवू शकणार नाही. त्यासाठी तिन्ही सशस्त्र
दलांच्या एकत्रीकरणाची गरज आहे. त्याचसाठी तिन्ही दलांच्या एकत्रित मुख्यालयांची
(थिएटर कमांड) शिफारस केली गेली. त्या दिशेने भारताने नुकतेच पहिले पाऊल टाकले
आहे. यापुढे मात्र, भारताने इतर देशांचे अंधानुकरण न
करता स्वतंत्र प्रारूप तयार करत 'थिएटर कमांड'चा निर्णय अंमलात आणणे आवश्यक आहे.
गेल्या काही
वर्षात सामरिक क्षेत्रात प्रचंड मोठे बदल झाले आहेत. विज्ञान-तंत्रज्ञानातील
प्रगतीमुळे नवनवी संहारक शस्त्रे उपलब्ध होत आहेत. त्याचबरोबर दुसरीकडे दीर्घकालीन
युद्ध करणे कोणत्याही देशाला आर्थिकदृष्ट्या परवडणारे नसेल. परिणामी, युद्धकालीन परिस्थिती उद्भवलीच तर कमीतकमी दिवसात
आपल्याला अपेक्षित परिणाम साधण्यासाठी तिन्ही दलांचा यथायोग्य वापर आवश्यक ठरतो.
त्यादृष्टीने तिन्ही दलातील समन्वय वाढविण्यासाठी 'थिएटर कमांड' ही संकल्पना पुढे आली.
सशस्त्र सेनांना
अपेक्षित एकत्रीकरण (इंटिग्रेशन) म्हणजे लष्कर, हवाई दल व नौदल या तिन्हीमधील मनुष्यबळ व संसाधनांचे एका
नेतृत्वाखाली एकत्रीकरण. हे नेतृत्व म्हणजेच 'थिएटर कमांड'. या 'थिएटर कमांड'चे नेतृत्व 'थ्री स्टार ऑफिसर' म्हणजेच लेफ्टनंट जनरल, व्हाइस अॅडमिरल किंवा एअर मार्शल करतील. भारताने या
दिशेने नुकतेच पहिले पाऊल टाकले आहे. हे पाऊल म्हणजे सशस्त्र दलांसाठी असलेल्या 'कमांड व कंट्रोल रूल्स फॉर जॉईंट ऑर्गनायझेशन्स अँड
एस्टॅब्लिशमेंट्स अॅक्ट'मध्ये बदल. सध्या लष्करी अधिकारी
राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनीसारख्या (एनडीए) तिन्ही दलांच्या संस्थेमध्ये (ट्राय
सर्व्हिस ऑर्गनायझेशन) कार्यरत असले तरी त्यांच्यासाठी फक्त त्यांच्या स्वत:च्या
दलाचेच नियम लागू असतात. त्यामध्ये बदल करण्यासाठी संरक्षण मंत्रालयाने नुकतेच 'स्टॅट्युटरी रूल्स अँड ऑर्डर्स' जारी केल्या आहेत. त्यानुसार आता तिन्ही दलांपैकी
कोणत्याही एका दलाचा अधिकारी अन्य दोन दलांमधील सहकारी व सैनिकांना आदेश देऊ शकतो.
व त्यांना त्या अधिकाऱ्याच्या आदेशानुसारच काम करावे लागेल. उदाहरणार्थ, एखाद्या थिएटरचे नेतृत्व नौदलाकडे असेल, तर तेथील नौदलाचा प्रमुख (कमांडर इन चीफ) त्यांच्या
नेतृत्वाखाली असलेल्या लष्कर व हवाई दलातील अधिकारी, सैनिकांना आदेश देऊ शकतो. त्याचबरोबर या कमांडच्या
अंतर्गत येणाऱ्या भूभागातील संरक्षण मंत्रालयाची सर्व संसाधनेही त्याच्याच
अधिकाराखाली असतील. अर्थात, या सर्व गोष्टी होण्यासाठी अजून
काही काळ जावा लागेल. तत्पूर्वी, एका दलाच्या
वरिष्ठ अधिकाऱ्याचे आदेश इतरांना लागू व्हावेत, यासाठी हा बदल करण्यात आला आहे.
आपापल्या
दलाच्या विशिष्ट कोषात राहणेच पसंत करणाऱ्या सशस्त्र दलांसाठी हा अत्यंत मूलगामी व
मोठा सांस्कृतिक बदल आहे. प्रत्येकाची स्वतंत्र कार्यपद्धती व शैली असलेल्या
तिन्ही दलांना एका नेतृत्वाखाली आणणे ही निश्चितच आव्हानात्मक बाब आहे. अर्थात, भारताने या पूर्वीही असे प्रयत्न केले आहेत. भारतात
अंदमान निकोबार कमांड व स्ट्रॅटेजिक फोर्सेस कमांड या दोन्ही कमांड 'थिएटर कमांड' स्वरूपाच्याच आहेत. अंदमान निकोबार कमांड ऑक्टोबर २००१
मध्ये निर्माण झाली. मात्र, तिन्ही दलातील समन्वयाचा अभाव, सरकारी पातळीवरील अक्षम्य दुर्लक्ष व निधीची कमतरता
यामुळे त्यातून अपेक्षित परिणाम साधता आला नाही.
दोन
वर्षांपूर्वी तत्कालिन संरक्षणमंत्री मनोहर पर्रीकर यांनी सशस्त्र दलांना अधिक
सक्षम व सुसज्ज बनवण्यासाठी काय करता येईल, याचा अभ्यास करण्यासाठी पुण्यातील लेफ्टनंट जनरल डी. बी.
शेकटकर (नि) यांच्या नेतृत्वाखाली तिन्ही दलांच्या अधिकाऱ्यांची समिती नेमली होती.
या शेकटकर समितीने आपल्या अहवालात अशा 'थिएटर कमांड' उभारण्याची तसेच तिन्ही दलांसाठी एक प्रमुख म्हणजेच 'चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ'ची (सीडीएस) नेमणूक करण्याची शिफारस केली होती. 'सीडीएस' नेमणुकीची
शिफारस कारगिल युद्धानंतरच्या 'कारगिल रिव्ह्यू
कमिटी'ने देखील केली होती.
याबाबत ले.जनरल
शेकटकर सांगतात,'बदलत्या काळात कोणतेही एकच सशस्त्र
दल लढाई जिंकून देणार नाही. त्यासाठीच तिन्ही दलांच्या एकत्रीकरणाची नितांत
आवश्यकता आहे. देशाच्या संरक्षणासाठी आपल्याकडेही 'थिएटर कमांड' असणे आवश्यक आहे. मात्र, अमेरिकेने 'थिएटर कमांड' उभारल्या म्हणून आपण तसेच करायला हवे, असे नाही. अमेरिकेने स्वत:च्या भूमीवर एकही युद्ध लढलेले
नाही. याउलट जगभरात अमेरिकेने लढाया केल्या आहेत. तर भारताने मात्र, प्रत्येक युद्ध भारतीय भूमीवरच लढले आहे. हा मूलभूत फरक
लक्षात घेऊनच आपल्याला आपल्या 'थिएटर कमांड' धोरणाची आखणी करायला हवी. त्यामध्ये भारताचा भूभाग, भारताचे हितसंबंध व भारताच्या सामरिक गरजांचा विचार
व्हायला हवा,'
'भारताबाबत विचार करायचा झाल्यास
पुण्यात मुख्यालय असलेल्या सदर्न कमांड अंतर्गत महाराष्ट्र, गोवा, गुजरात, केरळ, कर्नाटक, तामिळनाडू या किनारपट्टी लाभलेल्या राज्यांचा समावेश
होतो. भविष्यात भारतावर सागरी मार्गाने हल्ला होण्याची शक्यता अधिक आहे. या
पार्श्वभूमीवर सदर्न 'थिएटर कमांड'ची निर्मिती करून त्याचे नेतृत्व नौदलाच्या अधिकाऱ्याकडे
सोपवणे शक्य आहे. त्याचबरोबर राजस्थान, गुजरातपासून जम्मूपर्यंतची सीमा पाकिस्तानला लागून आहे.
तिथे हवाई दलाचा वापर प्रभावी ठरतो. या ठिकाणी क्षेपणास्त्रे व अंतराळ
तंत्रज्ञानाचा वापरही प्रभावी ठरणारा आहे. त्या ठिकाणच्या 'थिएटर कमांड'चे नेतृत्व हवाई दलाचा अधिकारी करेल. अशाच प्रकारे
काश्मीर, लडाख, पाकव्याप्त काश्मीर, सियाचिन लगतच्या राज्ये हा परिसर दुर्गम आहे. अशा ठिकाणी
लढाई करण्याची जबाबदारी व क्षमता लष्कराकडे आहे. त्यामुळे या 'थिएटर कमांड'चे नेतृत्व लष्कराकडे असेल. तर कोलकातामध्ये ईस्टर्न
कमांडचे नेतृत्वही लष्कराकडे असेल, याच धर्तीवर अन्य थिएटर कमांड्सची निर्मितीही करता येईल.
थिएटर कमांडरच्या नेतृत्वाखाली परिसरातील सर्व भूभाग, तिन्ही दलांचे मनुष्यबळ तसेच सर्व युद्धसामग्री व संसाधने
असतील,'.
'या सर्व कमांडचे नेतृत्व करणारे
कमांडर दिल्लीतील मुख्यालयात असलेल्या 'चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ' यांना उत्तरदायी असतील आणि या सर्वांच्या तसेच तिन्ही
दलांच्या वतीने 'चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ' हे संरक्षणमंत्री व पंतप्रधानांच्या संपर्कात राहून योग्य
ती व्यूहरचना, रणनीती आखू शकतील. त्यामुळे
यापूर्वीच्या युद्धामध्ये तिन्ही दलांकडून वेगवेगळ्या सूचना सरकारकडे जाण्याचा
धोकाही टळू शकेल. त्याचबरोबर उपलब्ध संसाधनांचा अचूक वापर होणेही शक्य होईल. तसेच
यामध्ये होऊ शकणारी अक्षम्य दिरंगाईही टळण्यास मदत होईल,' असे शेकटकर नमूद करतात.
'थिएटर कमांड्सची उभारणी हे संरक्षण
सिद्धतेच्या दिशेने टाकलेले महत्त्वाचे पाऊल आहे,' असे एअर मार्शल भूषण गोखले (नि.) सांगतात. 'अंदमान, निकोबार कमांडही
'थिएटर कमांड'सारखीच असली, तरी त्याला पूर्णपणे 'थिएटर कमांड' म्हणता येणार नाही. भारतासाठी थिएटर कमांडची रचना करता
जागतिक प्रारूप योग्य ठरणार नाही, तर त्यासाठी
भारताच्या भौगोलिक, सामरिक गरजा लक्षात घ्याव्या
लागतील व त्यानुसार स्वतंत्र धोरण ठरवावे लागेल,' असे गोखले सांगतात.
'सध्याच्या परिस्थितीत धोका
केव्हाही व कोठूनही येऊ शकतो. मात्र, 'थिएटर कमांड' विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रावरच लक्ष केंद्रित करत असल्याने
हे धोके निष्फळ ठरवणे शक्य होईल. त्याचबरोबर त्यामुळे संसाधनांचा योग्य वापर शक्य
होईल. तसेच गुप्तवार्तांचे संकलन, मनुष्यबळ
व्यवस्थापनही अधिक चांगल्या पद्धतीनेही होईल. अत्याधुनिक पद्धतीच्या युद्धामध्ये
वापरल्या जाणाऱ्या आधुनिक यंत्रणा खूप मर्यादित स्वरूपात उपलब्ध असतात. त्याचबरोबर
एकूणच लष्करी संसाधनेही मर्यादित असतात. त्यांचा गरजेनुसार योग्य ठिकाणी योग्य
पद्धतीने वापर करणे यामुळे शक्य होईल. त्यामुळेच भारतासाठी 'थिएटर कमांड'चे प्रारूप निश्चित करताना ते भारताच्या गरजांनुसार व
भारताच्या विजयासाठीच बनवले पाहिजे,' असेही एअर मार्शल गोखले नमूद करतात.
...
भारतात सध्या १७
कमांड्स
लष्कर - ७
हवाई दल - ७
नौदल - ३
एकत्रित कमांड्स
अंदमान निकोबार
कमांड व स्ट्रॅटेजिक फोर्सेस कमांड या दोन एकत्रित कमांड्स
सीडीएस हे पद
जगभरात ७० हून
अधिक देशांमध्ये 'चीफ ऑफ डिफेन्स स्टाफ' हे पद आहे. यामध्ये इंग्लंड, फ्रान्स, अमेरिका, जर्मनी आदींचा समावेश.
थिएटर कमांड
अमेरिका, चीनसह अनेक प्रमुख देशांमध्ये थिएटर कमांड्स आहेत.
अमेरिकन लष्कराचे सेंट्रल, पॅसिफिक, आफ्रिका, युरोपिअन, नॉर्दन, सदर्न, स्पेशल ऑपरेशन्स, ट्रान्सपोर्टेशन व स्ट्रॅटेजिक अशा नऊ थिएटर कमांड्स
आहेत. तर चीनच्या पीपल्स लिबरेशन आर्मीच्या इस्टर्न, वेस्टर्न, सेंट्रल, सदर्न, नॉदर्न अशा एकूण पाच थिएटर कमांड्स आहेत.
