उच्च शिक्षणासाठी डेस्टिनेशन इस्रायल-सिद्धार्थ केळकर

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांची ऐतिहासिक इस्रायल भेट गेल्या आठवड्यात पार पडली. या भेटीदरम्यान मोदी आणि इस्रायलचे पंतप्रधान बेंजामिन नेतान्याहू या दोन्ही नेत्यांमध्ये दृढ झालेले मैत्रीचे बंध, राजकीय संबंध वृद्धिंगत करण्यासाठी झालेले प्रयत्न, दोन्ही देशांत झालेले विविध करार, या भेटीचे आंतरराष्ट्रीय घडामोडींवर झालेले परिणाम, त्याचे अन्वयार्थ याबाबत विविधांगांनी चर्चा सुरू आहे; पण पंतप्रधानांच्या याच दौऱ्यात त्यांनी आणखी एक भेट घेतली, ती इस्रायलमध्ये शिकत असलेल्या भारतीय विद्यार्थ्यांची. ही भेट वेळेच्या हिशेबात अगदी छोटी असली, तरी या निमित्ताने भारत आणि इस्रायलमध्ये निर्माण होत असलेले शैक्षणिक बंध अधोरेखित करण्यासाठी पुरेशी होती. उच्च शिक्षणासाठी परदेशी जाणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या नकाशावर गेल्या दशकभराच्या काळात अमेरिका आणि ब्रिटन सोडून ज्या इतर देशांनी स्थान मिळवले आहे, त्यात इस्रायलही एक आहे, हे नमूद केल्यास पंतप्रधानांची ही भेट का महत्त्वाची होती, हे समजून घेणे सोपे जाईल. ‘टेक्नॉलॉजी इनोव्हेशन फंडा’ची स्थापना हे पंतप्रधान मोदी यांच्या इस्रायल दौऱ्याचे एक फलित आहे. त्याचे कारण असे, की इस्रायल हा देश इनोव्हेशन, संशोधन यावर भर देणारा आहे. या देशाचा सॉफ्टवेअर, संपर्क यंत्रण आणि जीवशास्त्र या विषयांतील नवतंत्रज्ञानाचा विकास हा थक्क करणारा आहे. म्हणूनच या विकासाची तुलना थेट अमेरिकेतील सिलिकॉन व्हॅलीशी केली जाते. सकल राष्ट्रीय उत्पन्नापैकी संशोधन आणि विकासावर केल्या जाणाऱ्या खर्चाचा विचार करता, इस्रायलचा जगात दुसरा क्रमांक लागतो. या देशात दर १० हजार कर्मचाऱ्यांमागे १४० शास्त्रज्ञ, तंत्रज्ञ आणि इंजिनीअर आहेत. हे प्रमाण अमेरिकेतही ८५ इतकेच आहे. गेल्या १३ वर्षांत इस्रायलने सहा नोबेल विजेते शास्त्रज्ञ घडवले आहेत. विज्ञान विषयातील शोधप्रबंध करणाऱ्या देशांमध्येही इस्रायल अग्रणी आहे. या देशातील शेतीमधील संशोधनही जगप्रसिद्ध आहे. हे सर्व सांगायचे कारण असे, की या संशोधनाला पूरक अशी उच्च शिक्षण व्यवस्था तेथे असल्याने हा देश आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी आकर्षित करतो आहे. गेल्या काही वर्षांपर्यंत इस्रायलमध्ये उच्च शिक्षणासाठी जाण्याकरिता भाषा हा एक महत्त्वाचा अडथळा होता; कारण बहुतेक सर्व अभ्यासक्रम हिब्रू भाषेत शिकवले जात. तो आता दूर झाला आहे. साहजिकच मास्टर्स, पीएचडी आणि पोस्ट डॉक्टरल या अभ्यासक्रमांना प्रवेश घेणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थ्यांची संख्या गेल्या दशकभरात वाढली आहे. यामध्ये अर्थातच भारतीय विद्यार्थ्यांचाही समावेश आहे. पाच वर्षांपूर्वी इस्रायलमधील काही विद्यापीठांनी पदवी शिक्षणही इंग्रजी भाषेतून उपलब्ध करून द्यायला सुरुवात केल्यावर या अभ्यासक्रमांनाही भारतीय विद्यार्थ्यांनी प्रवेश घेण्यास सुरुवात केली आहे. जगातील पहिल्या ५० विद्यापीठांत स्थान मिळवणाऱ्या तेल अवीव विद्यापीठात सध्या १४० भारतीय विद्यार्थी आहेत. यामध्ये पदवी, पदव्युत्तर अभ्यासक्रमाचे शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांबरोबरच समर इंटर्नशिप करणाऱ्या विद्यार्थ्यांचा समावेश आहे. भारतीय विद्यार्थ्यांचा हा ओढा का वाढतो आहे, याची काही महत्त्वाची कारणे आहेत. इंग्रजी भाषेत उपलब्ध असलेले अभ्यासक्रम हे त्यातील एक महत्त्वाचे कारण आहेच; पण त्याच जोडीने उच्च दर्जाचे शिक्षण परवडणाऱ्या फीमध्ये मिळते, हेही एक महत्त्वाचे कारण आहे. युरोपातील जर्मनी, आयर्लंड, फ्रान्स आदी देशांनी गेल्या दशकभरात या दोन्ही वैशिष्ट्यांच्या जोरावर अनेक भारतीय विद्यार्थी आपल्याकडे आकर्षित केले आहेत. अर्थात, दर्जेदार शिक्षण ही पूर्वअट यात अनुस्यूत आहे. इस्रायलमध्येही मुख्यत्वे याच कारणांमुळे भारतीय विद्यार्थ्यांचा ओघ सुरू झाला आहे. इस्रायलच्या बाबतीत आणखी एक फायदा म्हणजे अमेरिका, ब्रिटन किंवा अन्य युरोपीय देशांच्या तुलनेत हा देश भारताला जवळ आहे. गेल्या चार वर्षांत पुण्यातूनही काही विद्यार्थी इस्रायलमध्ये शिक्षणासाठी गेले आहेत. त्यामध्ये प्रामुख्याने तंत्रज्ञानातील पदवी अभ्यासक्रमाकरता तेल अवीव विद्यापीठात गेलेल्या विद्यार्थ्यांचा समावेश आहे. या विद्यापीठाच्या इंडिया रिलेशन्स विभागाच्या प्रमुख मैथिली जोग यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, ‘गेल्या चार वर्षांत पुण्यातील सात विद्यार्थी तेल अवीव विद्यापीठात इंजिनीअरिंग पदवी अभ्यासक्रमासाठी गेले. यंदा आणखी चार ते पाच विद्यार्थी तेथे जातील.’ पदवी स्तरावरच ग्लोबल एक्स्पोजर मिळावे, या कारणासाठी अलीकडच्या काळात पदवी शिक्षणासाठी परदेशात जाणाऱ्या विद्यार्थ्यांचे प्रमाणही वाढले आहे. अनेक पालक शैक्षणिक कर्ज काढूनही विद्यार्थ्यांना पदवी शिक्षणासाठी परदेशात पाठवतात. अमेरिका किंवा ब्रिटनमधील पदवी शिक्षणाचा खर्च मात्र खूप जास्त आहे. त्या तुलनेत इस्रायलमधील पदवी शिक्षण स्वस्त आहे. जोग यांनीच दिलेल्या माहितीनुसार, तेल अवीव विद्यापीठातील इंजिनीअरिंगची फी १५ हजार डॉलर इतकी आहे. शिवाय विद्यार्थ्यांना १२,५०० डॉलरपर्यंत शिष्यवृत्तीही मिळू शकते. अर्थात, राहण्याचा आणि जेवणा-खाण्याचा खर्च पालकांनाच करावा लागतो; पण तरीही तो अमेरिका किंवा ब्रिटनपेक्षा कमीच आहे. प्रवेशासाठी ‘सॅट’ या परीक्षेबरोबरच ‘जेईई’चा स्कोअरही ग्राह्य धरला जातो. मात्र, त्या जोडीने दहावी आणि बारावीच्या परीक्षेतील कामगिरी आणि मुलाखत हे दोन्ही निकषही प्रवेशासाठी महत्त्वाचे ठरतात. यंदा तेल अवीव विद्यापीठात इंजिनीअरिंगसाठी प्रवेश घेतलेला पुण्याचाच विद्यार्थी ईशान थम्पी सांगतो, ‘मला माझ्या ‘सॅट’ परीक्षेच्या स्कोअरवर अमेरिकेतील प्रतिष्ठित युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया, आयर्विनमध्ये (यूसीआय) प्रवेश मिळाला होता. मात्र, मी तरीही तेल अवीव विद्यापीठाची निवड केली. अर्थात, प्रवेश निश्चित करण्यापूर्वी मी एकदा तेथे जाऊनही आलो. इस्रायल म्हटल्यावर पॅलेस्टाइन प्रश्न आणि त्यामुळे तेथे असलेली अशांतता असेच चित्र आपल्यापुढे उभे राहते. प्रत्यक्षात मात्र तेथे मला कधीही असुरक्षित वाटले नाही. शिवाय मी कॉलेजच्या कॅम्पसवरही जाऊन आलो. तेथे संशोधनासाठी, उद्योजकतेसाठी असलेले पूरक वातावरण पाहून मी प्रभावित झालो आणि तेथे प्रवेश घेण्याचे निश्चित केले.’ इस्रायलमध्येच सध्या इलेक्ट्रिकल आणि इलेक्ट्रॉनिक्स इंजिनीअरिंगच्या तिसऱ्या वर्षात शिकत असलेला आकाश जोगचा अनुभवही बोलका आहे. तो सांगतो, ‘इथला अभ्यासक्रम निश्चितच थोडा कठीण आहे. मात्र, आमच्या विद्यापीठातील वातावरण अभ्यासासाठी पूरक आहे. पहिल्या दोन वर्षांत मूलभूत संकल्पनांवर भर, तिसऱ्या वर्षाला इंटर्नशिप आणि चौथ्या वर्षाला प्रकल्प असे साधारण स्वरूप आहे. शिवाय नवनिर्मिती आणि उद्योजकतेचे धडेही अभ्यासक्रमातच समाविष्ट आहेत. इस्रायलमध्ये विविध कंपन्या आणि संशोधन संस्थांत सुरू असलेल्या प्रकल्पांत सहभागी होण्याची संधीही या दरम्यान मिळू शकते, हा यातील सर्वांत मोठा फायदा आहे.’ पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी परवा इस्रायलमध्ये शिकत असलेल्या भारतीय विद्यार्थ्यांची भेट घेतली, तेव्हा त्यांना आवर्जून असे सांगितले, की तुमच्या शिक्षणाचा आणि संशोधनाचा भारताला कसा फायदा होईल, त्याचा जरूर विचार करा. पंतप्रधानांनी केलेली ही सूचना महत्त्वाची आहे. परदेशी शिक्षणाची आस बा‍ळगणे आणि त्यासाठी आपला शिक्षणाचा नकाशा विस्तारणे यात गैर काहीच नाही; पण ते केवळ आपल्याला चांगली नोकरी मिळावी, एवढ्यापुरते नको, तर त्या निमित्ताने आपला कॅनव्हास विस्तारणे हाही उद्देश असावा