जागतिक कच्च्या तेलाच्या बाजारातील अस्थिरता आणि भारतापुढील आव्हाने

 जागतिक कच्च्या तेलाच्या बाजारात सध्या मोठी उलथापालथ सुरू आहे. तेलाच्या किमतीत मोठ्या प्रमाणावर वाढ किंवा घट दिसून येत आहे, ज्यामागे अनेक कारणे आहेत. अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांचे राजकारण, मध्यपूर्वेतील विविध संघर्ष, आणि जागतिक अर्थव्यवस्थेची चक्रव्यूहात अडकलेली स्थिती ही या अस्थिरतेची प्रमुख कारणे आहेत. जागतिक अर्थव्यवस्थेचा वाढीचा वेग कमी-जास्त होत असल्यामुळे तेलाच्या किमतीवर थेट परिणाम होत आहे.

या जागतिक अस्थिरतेचा भारताच्या ऊर्जा सुरक्षेवर (Energy Security) मोठा परिणाम होत आहे. तेलाच्या किमतीतील चढ-उतारामुळे भारताच्या अर्थव्यवस्थेला संरक्षण देणे अत्यंत आवश्यक आहे, कारण कच्चे तेल आपल्या अर्थव्यवस्थेच्या वाढीमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावते. या परिस्थितीमध्ये भारताला आपल्या ऊर्जा गरजा पूर्ण करताना किमतीतील चढ-उतारांपासून स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी योग्य उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.

हॉर्मुझ सामुद्रधुनीतील संकटात भारताची ऊर्जा सुरक्षा: एक सखोल अभ्यास

हॉर्मुझची सामुद्रधुनी ही जागतिक ऊर्जा पुरवठा साखळीतील एक महत्त्वाचे आणि संवेदनशील ठिकाण आहे. जगातील सुमारे २०% तेल आणि नैसर्गिक वायूची (LNG) निर्यात याच मार्गातून होते. त्यामुळे, येथे उद्भवणारा कोणताही भू-राजकीय तणाव, दहशतवादी हल्ला किंवा संघर्षामुळे इंधनाच्या किमतीत वाढ होऊन पुरवठा अनिश्चित बनू शकतो, ज्यामुळे ऊर्जा आयातीवर अवलंबून असलेल्या देशांसाठी मोठी चिंता निर्माण होते.

या पार्श्वभूमीवर, भारताने संभाव्य ऊर्जा संकटांना चीन, पाकिस्तान आणि इतर देशांपेक्षा अधिक प्रभावीपणे हाताळले आहे. भारत जगातील सर्वात मोठ्या ऊर्जा ग्राहकांपैकी आणि आयातदारांपैकी एक असला तरी, त्याने ऊर्जा स्रोतांमध्ये विविधता आणली आहे, धोरणात्मक साठा तयार केला आहे आणि मुत्सद्दी संबंध जपले आहेत. यामुळे, ऊर्जा पुरवठ्यात अडथळे आल्यास इतर देशांच्या तुलनेत भारत अधिक चांगल्या स्थितीत आहे.

भारताची ऊर्जा सुरक्षितता वाढवणारी मुख्य तत्त्वे

विविध देशांमधून तेल आयात (Diversified Oil Import Basket)

भारताने आपली ऊर्जा सुरक्षा वाढवण्यासाठी अनेक द्विपक्षीय आणि बहुपक्षीय ऊर्जा करार केले आहेत. मध्यपूर्वेवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी भारताने कच्च्या तेलाच्या आयात स्रोतांमध्ये सक्रियपणे विविधता आणली आहे:

• रशिया: युक्रेन संघर्षानंतर, भारताने सवलतीच्या दरातील रशियन 'युराल्स' कच्च्या तेलाची आयात लक्षणीयरित्या वाढवली आहे. आता ही आयात भारताच्या एकूण आयातीच्या ३५% पेक्षा जास्त आहे. महत्त्वाचे म्हणजे, हे तेल हॉर्मुझची सामुद्रधुनी टाळून येते.
• युनायटेड स्टेट्स (अमेरिका): भारताने अटलांटिकमार्गे अमेरिकेतून कच्च्या तेलाची आणि LNG ची आयात वाढवली आहे.
• आफ्रिका: नायजेरिया आणि अंगोलासारखे देश भारताच्या कच्च्या तेलाची गरज मोठ्या प्रमाणात पूर्ण करतात. त्यांच्या पुरवठ्याचा मार्ग वेगळा आहे.
• लॅटिन अमेरिका: ब्राझील आणि गयाना हे भारताच्या ऊर्जा विविधीकरणामध्ये अलीकडचे महत्त्वाचे भागीदार म्हणून उदयास आले आहेत.
• मध्यपूर्व: संयुक्त अरब अमिराती (UAE), इराक आणि सौदी अरेबियाकडून आयात अजूनही सुरू आहे. मात्र, पर्यायी मार्ग (उदा. रेड सी, सुएझ कालवा) वापरल्याने हॉर्मुझवरील अवलंबित्व कमी होते.

 भारताचा धोरणात्मक पेट्रोलियम साठा (Strategic Petroleum Reserves-SPR )

भारताने ऊर्जा संकटांना तोंड देण्यासाठी धोरणात्मक पेट्रोलियम साठा तयार केला आहे, जो देशासाठी एक महत्त्वपूर्ण ऊर्जा बफर (Energy Buffer) म्हणून काम करतो.

• भारताची सध्याची SPR क्षमता ५.३ दशलक्ष टनांपेक्षा जास्त आहे (सुमारे ३९ दशलक्ष बॅरल्स), जी राष्ट्रीय मागणीच्या ९-१० दिवसांसाठी पुरेशी आहे.
• सार्वजनिक तेल विपणन कंपन्यांकडे असलेल्या साठ्यासह एकत्रित केल्यास, भारताकडे सुमारे ३०-३५ दिवसांचा बफर उपलब्ध आहे.
• भारताने विशाखापट्टणम, मंगळूर आणि पादूरसारख्या ठिकाणी हे साठे तयार केले आहेत.

हे साठे देशाच्या तेलाच्या गरजा महत्त्वपूर्ण कालावधीसाठी पूर्ण करू शकतात, ज्यामुळे पुरवठ्यातील व्यत्ययांपासून संरक्षण मिळते. भविष्यात SPR क्षमता आणखी वाढवण्याची योजना सुरू आहे, ज्यामुळे पुरवठा धक्क्यांच्या वेळी भारताच्या आपत्कालीन प्रतिसादाची क्षमता मजबूत होईल.

ऊर्जा धोरण आणि दीर्घकालीन करार (Forward Contracts)

भारताचे रशिया आणि UAE सारख्या देशांशी दीर्घकालीन करार आहेत, ज्यामुळे किमती आणि पुरवठ्यात स्थिरता येते.विशेषतः रशियासोबत रुपये-रुबल (INR-RUB) व्यवहारांमुळे भारताला डॉलरच्या किमतीतील चढ-उतारांपासून स्वतःचे संरक्षण करण्यास मदत होते.

देशांतर्गत तेल शुद्धीकरण आणि पर्यायी इंधनांची वाढ (Growth of Domestic Refining and Alternate Fuels)

• शुद्धीकरण क्षमता: शुद्धीकरण क्षमतेच्या बाबतीत भारत जागतिक स्तरावर पहिल्या पाच देशांमध्ये आहे. भारत कच्च्या तेलाची आयात करतो आणि त्याचे देशांतर्गत शुद्धीकरण करतो, ज्यामुळे लवचिकता आणि मूल्यवर्धन वाढते. भारताची शुद्धीकरण क्षमता देशाच्या गरजेपेक्षा खूप जास्त आहे.
• अक्षय ऊर्जा आणि पर्यायी इंधन: भारताने इथेनॉल मिश्रण, बायो-डिझेल, ग्रीन हायड्रोजन आणि सौर/पवन ऊर्जेमध्ये लक्षणीय प्रगती केली आहे. सरकारने आपल्या ऊर्जा मिश्रणामध्ये अक्षय ऊर्जेचा वाटा वाढवण्यासाठी महत्त्वाकांक्षी लक्ष्ये निश्चित केली आहेत, ज्यामुळे कालांतराने जीवाश्म इंधनावरील अवलंबित्व कमी होण्यास मदत होईल.
• 'नॅशनल ग्रीन हायड्रोजन मिशन' सारख्या उपक्रमांचे उद्दिष्ट भारताला स्वच्छ ऊर्जेमध्ये जागतिक नेता बनवणे आहे, ज्यामुळे तेल आयातीवरील अवलंबित्व आणखी कमी होईल.

ऊर्जा पायाभूत सुविधा विकास (Strategic Infrastructure Development)

भारताने आपल्या ऊर्जा पायाभूत सुविधांच्या विकासावर लक्ष केंद्रित केले आहे, ज्यात खालील गोष्टींचा समावेश आहे:

शुद्धीकरण प्रकल्प: भारताकडे जगातील सर्वात मोठ्या शुद्धीकरण क्षमतेपैकी एक आहे, ज्यामुळे ते विविध स्रोतांकडून कच्च्या तेलावर कार्यक्षमतेने प्रक्रिया करू शकते आणि ऊर्जा सुरक्षा वाढवते.

लॉजिस्टिक्स (परिवहन व्यवस्था): पाइपलाइन, बंदरे आणि वाहतूक नेटवर्कमधील गुंतवणुकीमुळे ऊर्जा आयात आणि वितरण अधिक सुलभ होते, ज्यामुळे पुरवठा साखळीतील व्यत्यय आणि असुरक्षितता कमी होते.

देशांतर्गत उत्पादन सुधारणा

भारत देशांतर्गत तेल आणि वायू उत्पादन वाढवण्यासाठी प्रगती करत आहे:

अन्वेषण आणि उत्पादन: सरकारने तेल आणि वायू क्षेत्रात परदेशी गुंतवणूक आकर्षित करण्याच्या उद्देशाने धोरणांद्वारे अन्वेषण आणि उत्पादनास प्रोत्साहन दिले आहे.

वायू उत्पादन: शेल वायू (Shale Gas) आणि ऑफशोअर ड्रिलिंगमधील उपक्रमांद्वारे देशांतर्गत वायू उत्पादन वाढवल्याने आयातीवरील अवलंबित्व कमी होण्यास मदत होते.

ऊर्जा कार्यक्षमता उपाय (Energy Efficiency Measures)

भारत एकूण ऊर्जा वापर कमी करण्यासाठी ऊर्जा कार्यक्षमता उपाययोजना करत आहे:

'परफॉर्म, अचीव्ह अँड ट्रेड' (PAT) योजनेसारखे कार्यक्रम उद्योगांमध्ये ऊर्जा कार्यक्षमतेला प्रोत्साहन देतात, ज्यामुळे एकूण ऊर्जेची मागणी कमी होण्यास मदत होते.ग्राहकांमध्ये ऊर्जा संरक्षणास प्रोत्साहन देण्याच्या उद्देशाने चालवलेल्या मोहिमा अधिक शाश्वत ऊर्जा वापराच्या पद्धतींना हातभार लावतात.जागतिक किमतीतील वाढ भारताला पेट्रोल आणि डिझेलसारख्या शुद्ध उत्पादनांची स्पर्धात्मक किमतीत विक्री करण्यास मदत करते.

राजनैतिक आणि भू-सामरिक लाभ

भारताचे परराष्ट्र धोरण त्याला अमेरिका, रशिया, आखाती देश आणि आफ्रिकेशी संबंध संतुलित ठेवण्याची संधी देते.मजबूत राजनैतिक संबंध भारताला ऊर्जा संकटांच्या वेळी अनेक पर्यायी पर्याय प्रदान करतात.

भारताच्या बाजूने अतिरिक्त घटक

खाजगी क्षेत्राचा सहभाग: रिलायन्स आणि नायरासारख्या कंपन्यांकडे जागतिक पुरवठा साखळी आणि लवचिक लॉजिस्टिक्स आहेत.

डिजिटल पायाभूत सुविधा: जागतिक तेल बाजारांचे वास्तविक-वेळेचे निरीक्षण आणि भविष्यसूचक मॉडेलिंग चांगल्या निर्णय घेण्यास मदत करते.

• धोरण लवचिकता: भारताने मागील जागतिक तेल किमतीतील वाढीच्या वेळी जलद आर्थिक आणि व्यापार प्रतिसाद दर्शवला आहे.

 

निष्कर्ष

हॉर्मुझची सामुद्रधुनी बंद झाल्यास जागतिक ऊर्जा अस्थिरता निर्माण होईल, परंतु भारत इतर देशांपेक्षा अधिक चांगल्या प्रकारे तयार आहे. ऊर्जा स्रोतांमध्ये विविधता, मुत्सद्दी सहभाग, मजबूत शुद्धीकरण पायाभूत सुविधा आणि पर्यायी ऊर्जा विकासामुळे भारताने एक लवचिक ऊर्जा सुरक्षा चौकट तयार केली आहे. यामुळे, युद्ध किंवा दहशतवादी हल्ल्यामुळे देशाला गंभीर पुरवठा व्यत्ययाचा सामना करण्याची शक्यता कमी आहे. या उपाययोजना केवळ भारताची ऊर्जा सुरक्षा वाढवत नाहीत तर संभाव्य संकटांविरुद्ध एक मजबूत बफर देखील प्रदान करतात. भारताच्या या धोरणांमुळे भविष्यातील ऊर्जा आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी देश किती सज्ज आहे हे स्पष्ट होते,