मी भारतासाठी काय करु शकतो -सुरक्षित भारतासाठी सजग नागरिकांची कर्तव्ये भाग 1

 

राष्ट्रीय सुरक्षितता ही केवळ सरकार किंवा सुरक्षा यंत्रणांची जबाबदारी नसून, ती प्रत्येक नागरिकाच्या सामूहिक प्रयत्नांवर अवलंबून असते. जेव्हा नागरिक सजग, जबाबदार आणि सक्रियपणे देशाच्या सुरक्षिततेमध्ये योगदान देतात, तेव्हाच खऱ्या अर्थाने एक सुरक्षित आणि विकसित राष्ट्र निर्माण होते. केवळ बाह्य धोक्यांपासून नव्हे, तर अंतर्गत आव्हानांपासूनही देशाचे संरक्षण करण्यासाठी नागरिकांचा सहभाग अनिवार्य आहे. हा अहवाल सुरक्षित भारताच्या निर्मितीसाठी नागरिकांची भूमिका, भारतासमोरील विविध धोके आणि असुरक्षित गटांच्या संरक्षणाचे उपाय यावर सखोल माहिती प्रदान करतो. याचे उद्दिष्ट नागरिकांना जागरूक करणे, त्यांना सुरक्षिततेच्या प्रयत्नांमध्ये सक्रियपणे सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहित करणे आणि त्यांना आवश्यक माहिती व संसाधने उपलब्ध करून देणे हे आहे.

नागरिकांची देशाच्या सुरक्षिततेतील भूमिका

राष्ट्रीय सुरक्षिततेमध्ये सामान्य नागरिकांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. केवळ लष्करी दले किंवा पोलीस यंत्रणाच नव्हे, तर प्रत्येक व्यक्ती आपल्या दैनंदिन जीवनातून देशाच्या सुरक्षिततेत हातभार लावू शकते.

जागरूकता आणि माहितीची देवाणघेवाण

आपल्या आजूबाजूला घडणाऱ्या घटनांबाबत जागरूक राहणे हे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे. संशयास्पद हालचाली, अनोळखी व्यक्ती किंवा असामान्य घटनांबद्दल पोलिसांना त्वरित माहिती देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे . ही माहिती केवळ गुन्हेगारीला प्रतिबंध घालण्यासाठीच नव्हे, तर मोठ्या धोक्यांना वेळीच ओळखून त्यांना निष्प्रभ करण्यासाठीही उपयुक्त ठरते.

सध्याच्या माहितीच्या युगात, नागरिकांना 'सुरक्षा रक्षक' म्हणून दुहेरी भूमिका पार पाडावी लागते. त्यांना केवळ शारीरिक सुरक्षिततेच्या पैलूंवर लक्ष केंद्रित करणे पुरेसे नाही, तर डिजिटल माहितीच्या प्रसाराबाबतही अत्यंत दक्ष राहावे लागते. सोशल मीडियावर पसरणाऱ्या खोट्या बातम्या (Fake News) आणि अफवा (Rumours) यांपासून सावध राहणे आणि त्या पुढे पसरण्यापासून थांबवणे हे सामाजिक शांतता राखण्यासाठी आवश्यक आहे . चुकीच्या माहितीचा प्रसार हा दहशतवादाला किंवा फुटीरतावादाला अप्रत्यक्षपणे मदत करू शकतो, कारण हे गट अनेकदा खोट्या माहितीचा वापर करून समाजात फूट पाडतात आणि अशांतता निर्माण करतात. त्यामुळे, नागरिकांची माहिती साक्षरता आणि वृत्त साक्षरता ही आता केवळ वैयक्तिक कौशल्ये नसून, ती राष्ट्रीय सुरक्षिततेसाठी आवश्यक असलेली 'सामूहिक संरक्षण यंत्रणा' बनली आहे.

माहिती साक्षरता म्हणजे माहिती ओळखण्याची, शोधण्याची, मूल्यांकन करण्याची आणि प्रभावीपणे वापरण्याची क्षमता होय. यात मुद्रित आणि डिजिटल स्रोतांकडून माहिती शोधण्यासाठी बुलियन शोध तंत्रांचा वापर करणे, प्रासंगिकता आणि विश्वासार्हतेसाठी माहितीचे गंभीरपणे परीक्षण करणे, तसेच शोधलेल्या संसाधनाच्या लेखकत्व, तारीख, कॉपीराइट इत्यादी बाबी तपासणे (CRAAP चाचणी) समाविष्ट आहे. 

वृत्त साक्षरता म्हणजे बातम्यांचे अहवाल आणि माहितीची विश्वासार्हता तपासण्याची क्षमता, मग ते प्रिंट, टेलिव्हिजन, सोशल मीडिया किंवा इंटरनेटद्वारे आलेले असोत. यात पत्रकारिता आणि इतर प्रकारची माहिती, तसेच पत्रकार आणि इतर माहिती प्रदाता यांच्यात फरक करणे, पत्रकारितेच्या संदर्भात बातम्या आणि मत यांच्यात फरक करण्याची सवय लावणे, आणि फेक न्यूज ओळखण्यासाठी स्त्रोताच्या विश्वासार्हतेचे मूल्यांकन करणे, स्त्रोत URL तपासणे, इतर विश्वसनीय स्त्रोत शोधणे, प्रकाशन तारीख तपासणे, आणि वस्तुस्थिती पुन्हा तपासण्यासाठी पार्श्वभाग वाचणे समाविष्ट आहे. डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर जबाबदार वर्तन हे राष्ट्रीय सुरक्षिततेसाठी महत्त्वाचे आहे, कारण ऑनलाइन माध्यमे द्वेषपूर्ण किंवा प्रक्षोभक संदेश पसरवण्यासाठी वापरली जाऊ शकतात, ज्यामुळे सामाजिक अशांतता वाढते.  

सायबर सुरक्षितता

सायबर हल्ले हे आज भारतासमोरील एक प्रमुख आव्हान आहे, ज्यात आर्थिक फसवणूक, डेटा चोरी आणि महत्त्वाच्या पायाभूत सुविधांना लक्ष्य करणे समाविष्ट आहे . त्यामुळे, ऑनलाइन व्यवहार करताना, सोशल मीडिया वापरताना आणि ईमेल तपासताना सायबर सुरक्षिततेचे नियम पाळणे आवश्यक आहे . यात मजबूत पासवर्ड वापरणे, अनोळखी लिंक्सवर क्लिक न करणे आणि वैयक्तिक माहिती शेअर न करणे समाविष्ट आहे .

प्रत्येक नागरिकाची सायबर सुरक्षिततेची वैयक्तिक जबाबदारी ही केवळ वैयक्तिक डेटाचे संरक्षण नाही, तर ती राष्ट्रीय सायबर संरक्षणाचा एक महत्त्वाचा स्तंभ आहे. जर मोठ्या संख्येने नागरिक सायबर हल्ल्यांना बळी पडले, तर त्याचा परिणाम केवळ वैयक्तिक आर्थिक नुकसानीवर होत नाही, तर राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेवर आणि डेटा सुरक्षिततेवरही होतो. फिशिंग, डेटा चोरी आणि मालवेअरचा प्रसार अनेकदा वापरकर्त्यांच्या नकळत होतो , ज्यामुळे राष्ट्रीय स्तरावर सायबर भेद्यता वाढते. सायबर साक्षरता आणि योग्य सायबर स्वच्छता हे केवळ 'चांगले ऑनलाइन नागरिक' बनण्यासाठी नसून, ते 'राष्ट्रीय सायबर सुरक्षा दलाचे' अनधिकृत सदस्य बनण्यासारखे आहे.  

सायबर फसवणूक झाल्यास घाबरू नये. फसवणुकीची तक्रार ताबडतोब संबंधित बँकेच्या शाखेत किंवा त्यांच्या टोल-फ्री क्रमांकावर (उदा. बँक ऑफ इंडियासाठी 1800 103 1906) करावी. लवकर अहवाल दिल्याने गमावलेला निधी परत मिळण्याची शक्यता लक्षणीय वाढते. पुढील प्रक्रियेसाठी संपूर्ण तपशिलांसह सायबर क्राईमची औपचारिक तक्रार ३ दिवसांच्या आत शाखेकडे द्यावी. सायबर क्राईम हेल्पलाइन 1930 वर देखील संपर्क साधता येतो.  

डिजिटल सुरक्षिततेसाठी काही मूलभूत नियमांचे पालन करणे आवश्यक आहे: आपले इंटरनेट बँकिंग/मोबाइल बँकिंग वापरकर्ता आयडी आणि पासवर्ड आणि ओटीपी कधीही सामायिक करू नयेत. लॉगिन तपशील प्रविष्ट करण्यासाठी व्हर्च्युअल कीबोर्ड वापरावा. मोबाइल सुरक्षा पॅचेस नियमितपणे अद्ययावित केले आहेत याची खात्री करावी. पिन आणि अँटीव्हायरस सॉफ्टवेअरचा वापर करून मोबाइल फोन सुरक्षित करावा. गोपनीय माहिती (पासवर्ड/पिन) कुठेही लिहू/साठवू नये. अंदाज लावण्यास कठीण पासवर्ड वापरावे आणि जन्मतारीख, वर्धापनदिन, कुटुंबातील सदस्यांची नावे इत्यादी वैयक्तिक माहिती पासवर्डमध्ये वापरणे टाळावे. पासवर्ड किमान 8-15 अल्फान्यूमेरिक वर्ण लांब असावेत आणि सर्व खात्यांसाठी एकच पासवर्ड वापरू नये. सार्वजनिक वाय-फाय इत्यादी कोणत्याही असुरक्षित सार्वजनिक नेटवर्कवरून बँकिंग व्यवहार करणे टाळावे.