ईशान्य भारताचा रक्षक: महापराक्रमी लचित बरफुकन

https://www.saamana.com/article-by-brigadier-hemant-mahajan-0n-lachit-borphukan/ 

ईशान्य भारताचा रक्षक: महापराक्रमी लचित बरफुकन

जेव्हा नागरिक पुस्तके वाचतात,  त्यावेळेला देश प्रगती करतो

१८ डिसेंबरला पुणे येथील पुस्तक महोत्सवात अरुण करमरकर यांच्या 'लचित बरफुकन ' या पुस्तकाचे प्रकाशन झाले. त्यावेळी मला मुख्य पाहुणे म्हणून आमंत्रित करण्यात आले होते. डिसेंबर महिन्यात लचित बरफुकन यांची जन्मशताब्दी साजरी होत असल्याने, या पुस्तकात ईशान्य भारताचे शिवाजी महाराज म्हणून ओळखले जाणार्‍या लचित फुर्को यांच्या युद्धकला आणि लढलेल्या प्रमुख लढायांचे सखोल विश्लेषण केले आहे.

प्रस्तावना

भारताच्या इतिहासात अनेक शूरवीरांनी परकीय आक्रमकांपासून मातृभूमीचे रक्षण केले. छत्रपती शिवाजी महाराज, महाराणा प्रताप यांच्याप्रमाणेच ईशान्य भारतात मुघलांच्या आक्रमक विस्तारवादाला ज्याने रोखून धरले, ते नाव म्हणजे लचित बरफुकन. मुघल सम्राट औरंगजेबाच्या अवाढव्य सैन्याला ब्रह्मपुत्रा नदीच्या लाटांवर पराभूत करून आसामचे स्वातंत्र्य अबाधित राखणाऱ्या या सेनापतीचा इतिहास अंगावर रोमांच उभा करणारा आहे.

आसामचे सुपुत्र आणि अहोम साम्राज्याचे सेनापती लचित बरफुकन हे भारतीय इतिहासातील अशा महान नायकांपैकी एक आहेत, ज्यांच्या शौर्यापुढे बलाढ्य मुघल सत्तेलाही नतमस्तक व्हावे लागले. १६७१ ची 'सराईघाटची लढाई' ही केवळ दोन सैन्यांमधील युद्ध नव्हते, तर ते आसामचे स्वातंत्र्य आणि अस्मिता टिकवण्यासाठी दिलेला एक अभूतपूर्व लढा होता.

 

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि मुघलांचे आक्रमण

१७ व्या शतकात मुघल सम्राट औरंगजेब संपूर्ण भारत आपल्या अंमलाखाली आणण्याचा प्रयत्न करत होता. आसामचे अहोम साम्राज्य हे मुघलांच्या डोळ्यातील सल बनले होते. १६६३ मध्ये मुघल सेनापती मीर जुमला याने अहोमांवर विजय मिळवून काही प्रदेश आणि खंडणी लादली होती. हा अपमान अहोम राजा चक्रध्वज सिंह यांना सहन झाला नाही. त्यांनी आपला गेलेला प्रदेश परत मिळवण्यासाठी तयारी सुरू केली आणि या मोहिमेचे नेतृत्व सोपवले गेले — लचित बरफुकन यांच्याकडे.

लचित बरफुकन यांचे नेतृत्व आणि संघटन कौशल्य

लचित बरफुकन हे केवळ एक सैनिक नव्हते, तर ते एक उत्तम रणनीतीकार होते. त्यांनी सैन्याची पुनर्रचना केली. आसामच्या भौगोलिक परिस्थितीचा (डोंगर, नद्या आणि घनदाट जंगले) विचार करून त्यांनी पायदळ आणि नौदलाला विशेष प्रशिक्षण दिले.

त्यांच्या शिस्तीचा एक प्रसिद्ध किस्सा सांगितला जातो: गुवाहाटीच्या रक्षणासाठी तटबंदी (मोमई-कटा गढ) बांधण्याचे काम सुरू असताना, त्यांचे सख्खे काका कामात हलगर्जीपणा करताना आढळले. लचित यांनी "माझ्या काकांपेक्षा माझा देश मोठा आहे" असे म्हणत तिथेच आपल्या काकांचा शिरच्छेद केला. या घटनेमुळे सैन्यात शिस्तीचा असा संदेश गेला की, संपूर्ण तटबंदी एका रात्रीत उभी राहिली.

सराईघाटची लढाई: रणनीती आणि युद्धाचे स्वरूप (१६७१)

मुघलांनी अंबरचा राजा रामसिंह (प्रथम) याच्या नेतृत्वाखाली प्रचंड सैन्य पाठवले. या सैन्यात ३०,००० पायदळ, १५,००० तिरंदाज, १८,००० घोडेस्वार आणि अफाट तोफखाना होता. याउलट अहोमांकडे संख्याबळ कमी होते.

लचित बरफुकन यांना माहित होते की उघड्या मैदानावर मुघलांच्या बलाढ्य घोडदळाशी लढणे आत्मघातकी ठरेल. म्हणून त्यांनी 'गुरिल्ला वॉरफेअर' (गनिमी कावा) आणि 'जलकुशलता' यांचा वापर करण्याचे ठरवले.

सराईघाटच्या लढाईचे रणकंदन (१६७१)

सराईघाटची लढाई ही जागतिक इतिहासातील अशा दुर्मिळ लढायांपैकी एक आहे, जिथे केवळ जिद्दीच्या जोरावर एका छोट्या सैन्याने बलाढ्य साम्राज्याला पाण्यात बुडवले.

• रणभूमीची निवड: लचित बरफुकन यांनी अत्यंत चाणाक्षपणे ब्रह्मपुत्रा नदीच्या सर्वात अरुंद पट्ट्याची (सराईघाट) निवड केली. येथे नदीची रुंदी कमी असल्यामुळे मुघलांच्या मोठ्या नौका आणि प्रचंड तोफखाना निकामी झाला.
• अहोमांची तटबंदी: लचित यांनी नदीच्या दोन्ही बाजूंना मातीचे आणि बांबूचे मजबूत किल्ले (गढ) उभारले होते. मुघल सेनापती रामसिंह याला जमिनीवरून आक्रमण करणे अशक्य झाल्यामुळे त्याला नाईलाजाने नौदलाचा वापर करावा लागला.
• गनिमी कावा आणि रात्रीचे हल्ले: अहोम सैनिक रात्रीच्या वेळी मुघलांच्या छावणीत शिरून त्यांची रसद तोडत असत. लचित यांनी मुघलांना इतके थकवले की प्रत्यक्ष युद्धाआधीच त्यांचे अर्धे मनोबल खचले होते.
• लचित यांची 'मरणोत्तर' जिद्द: युद्धाच्या मुख्य दिवशी लचित प्रचंड आजारी होते, त्यांना चालणेही कठीण होते. मुघलांचा दबाव वाढताच अहोम सैन्य मागे फिरू लागले. हे पाहून लचित यांनी स्वतःला एका नौकेत बांधून घेतले आणि ओरडले, "माझ्या देशाला संकटात सोडून मी मरू इच्छित नाही, ज्याला पळून जायचे आहे त्याने खुशाल जावे!"
• नौदलाचा वापर: अहोमांकडे लहान पण चपळ नौका होत्या, ज्या नदीच्या पात्रात वेगाने फिरू शकत होत्या. याउलट मुघलांची मोठी जहाजे अरुंद पात्रात अडकून पडली.
• विजयाचा थरार: आपल्या सेनापतीला मरणासन्न स्थितीतही वाघासारखे लढताना पाहून अहोम सैन्यात चैतन्य संचारले. त्यांनी मुघलांच्या 'नावारी' (Warships) वर चहुबाजूंनी हल्ला केला. चिखल, पाणी आणि अरुंद पात्रात मुघलांची दैना झाली. रामसिंहला मानहानीकारक पराभव स्वीकारून माघार घ्यावी लागली.

 

लचित बरफुकन यांची युद्धनीती ही केवळ शौर्यावर आधारित नव्हती, तर ती अत्यंत प्रगत मानसशास्त्र, भूगोल आणि गनिमी काव्याचा (Guerrilla Warfare) एक उत्तम नमुना होती.

प्रत्यक्ष रणसंग्राम आणि लचित यांचे शौर्य

युद्धाच्या अंतिम टप्प्यात लचित बरफुकन प्रचंड आजारी पडले होते. त्यांना ताप होता आणि डॉक्टरांनी त्यांना विश्रांतीचा सल्ला दिला होता. मुघल सैन्य शिरकाव करत आहे हे पाहून अहोम सैन्य मागे हटू लागले. ही बातमी ऐकताच लचित उठले आणि आपल्या सात नौकांसह युद्धभूमीवर उतरले. त्यांनी सैनिकांना गर्जना केली:

"तुम्हाला पळून जायचे असेल तर जा, पण मी शेवटपर्यंत लढणार. राजाने मला हा देश वाचवण्याची जबाबदारी दिली आहे, मी ती पार पाडणार!"

आपल्या सेनापतीला मरणासन्न अवस्थेतही लढताना पाहून अहोम सैन्यात ऊर्जेचा संचार झाला. त्यांनी निकराचा हल्ला चढवला. ब्रह्मपुत्रा नदी रक्ताने लाल झाली. मुघलांच्या नौदलाचा चक्काचूर झाला आणि राजा रामसिंहला पराभव स्वीकारून माघार घ्यावी लागली.

युद्ध कौशल्याचे विश्लेषण

लचित बरफुकन यांच्या युद्धशैलीची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये:

गनिमी कावा: शत्रूच्या शक्तीस्थानावर प्रहार करण्याऐवजी त्यांच्या कमकुवत दुव्यावर (उदा. नौदल) हल्ला करणे.

हेरगिरी: मुघलांच्या हालचालींची अचूक माहिती मिळवण्यासाठी त्यांनी सक्षम गुप्तहेर जाळे विणले होते.

साधनसामग्रीचा अभाव असूनही विजय: तोफा आणि आधुनिक शस्त्रास्त्रांनी सज्ज मुघलांना त्यांनी केवळ बांबूचे किल्ले आणि चपळ नौकांच्या जोरावर हरवले.

लोकांचा सहभाग: हे युद्ध केवळ सैनिकांचे नव्हते, तर आसामच्या प्रत्येक नागरिकाचा त्यात सहभाग होता.

निष्कर्ष

लचित बरफुकन यांनी सराईघाटच्या लढाईत मिळवलेला विजय हा केवळ आसामचा विजय नव्हता, तर तो संपूर्ण भारताच्या अस्मितेचा विजय होता. जर त्यांनी मुघलांना तिथे रोखले नसते, तर आज ईशान्य भारताचा सांस्कृतिक आणि राजकीय नकाशा वेगळा असता.

दुर्दैवाने, विजयानंतर काही दिवसातच प्रकृती खालावल्यामुळे या महानायकाचे निधन झाले. आजही एन.डी.ए. (NDA) च्या सर्वोत्कृष्ट कॅडेटला 'लचित बरफुकन सुवर्णपदक' देऊन गौरवले जाते, जे त्यांच्या महानतेचे प्रतीक आहे. लचित बरफुकन हे "पूर्वेकडील छत्रपती शिवाजी महाराज" म्हणून कायम स्मरणात राहतील.

वीर लचित बरफुकन : कविता

ब्रह्मपुत्रेच्या लाटांवरती, ज्याने इतिहास लिहिला, मुघलांच्या त्या दर्पाला, मातीत ज्याने मिळविला.

काका असो वा नातेवाईक, राष्ट्रधर्म ज्याने पाळला, देशासाठी अपुल्या ज्याने, रक्ताचा सडा सांडला.

तप्त शरीरी असूनही तो, रणांगणी जो गर्जला, "शरण जाणार नाही कधी", शब्द हाच तो पुजला.

गनिमी कावा, युद्धनीती अन् शौर्याचा तो महासागर, सराईघाटच्या रणांगणी जो, ठरला शत्रूचा तो काळ.

नमन तुला हे वीर नायका, आसामचा तू प्राण, लचित तुझे हे नाव अखंड, भारताची महान शान!